Praten over kunst in de kunstvakken

Websites, blogs, Facebook, Whatsapp: juist in het digitale tijdperk is taal in toenemende mate van belang. Dat is in het kunstonderwijs niet anders. Wanneer je woordkeuze nauwkeurig is, kun je beter over je werk communiceren. Meer kans dat het beeld in je eigen hoofd dan klopt met het beeld in het hoofd van de ander. Vaktaal vergroot je denkkader en hoe groter je woordenschat, hoe preciezer je je werk kunt duiden. Taal heeft invloed op de verwachtingen van de beschouwer. Ook al gebruik je beeld als taal, taalvaardigheid is ook dan van belang. En net als ontwerpen, werk je met taal in rondes.

Taal speelt een belangrijke rol in de kunstvakken. Soms direct in een kunstwerk, zoals bij “Ceci n’ést pas une pipe” in het werk van Margritte. Vaak ook in het praten over kunst. Dat praten over kunst gaat makkelijker wanneer het gebeurt in een bepaalde context, waarbij je je indrukken kunt plaatsen in een tijd en kunt ordenen; in situaties die uitnodigen tot uitwisseling, waarbij je je gedachten kunt afzetten tegen die van anderen of kunt verrijken met de invallen van anderen (interactie) en houvast hebt aan begrippen die je kunt inzetten om tot een beschrijving te komen (taalsteun), want ieder vakgebied heeft daarvoor zo haar eigen woordkeuzen om zaken te verhelderen.

Veld, toon

Praten over kunst is een genre op zich. Berucht zijn de wollige woorden in het verleden van recensenten. Menig scholier of student ervaart dat het nog niet meevalt om tijdens een tentamen te reflecteren op een kunstwerk, want daarin wordt gevraagd om correct (ja, wat is correct in deze? ) te formuleren op de vraagstellingen. Veel toetsen doen een beroep op talige vaardigheden die het dagelijks taalgebruik (ver) overstijgen. Naarmate een leerling klimt in zijn schoolcarrière, wordt verwacht dat hij of zij steeds wendbaarder is in het hanteren van begrippen en rijk kan formuleren om nuances uit te drukken. Ook van een vakdocent wordt op talig gebied het nodige gevraagd in aanvulling op de vakkennis. Ook bij het maken van praktische werkstukken komt vaktaal om de hoek kijken en heb je ook automatisch te maken met schoolse taal die richting een bepaald vak van kleur kan veranderen. Een compositie maken is bij Muziek iets anders dan bij Techniek en weer anders bij Nederlands. Verwarrend!

Betekenisonderhandeling

esthetiek Het praten over kunt is vrij abstract: wat bedoelt de kunstenaar met zijn werk, wat kan hij zeggen of ‘zegt’ het werk over het werk?

Talige aspecten van een vaktekst. Overgenomen uit Redeneren en formuleren in de kunstvakken. Een vakspecifieke uitwerking van taalgericht vakonderwijs door P. Marsman, B. Van der Leeuw, B en T. Meestringa, T, 2018. Enschede: SLO. Copyright 2018, SLO.

Welk proces is eruit afleesbaar en hoe valt dat af te lezen uit het werk? Aan kunstwerken zit als genre een beschrijvende, een onderzoekende én een waarderende kant. Wat is de gevoelsuitwerking, de esthetische impact? Is er sprake van een artistieke gewaarwording, die je kijk op kunst of wereldlijke gebeurtenissen verandert? Want respons is een wezenlijk kenmerk dat samenhangt met kunst, zoals dat ook het geval is binnen het domein Nederlands, waarbij de lezer of luisteraar reageert op een verhaal of hoorspel. Misschien kun je zelfs stellen dat Respons het kenmerk is van de kunstvakken. Daarin vindt de betekenistoekenning plaats.

Spelen met woorden: dynamisch = beweging (synoniem) = tegenovergestelde van statisch (antoniem).

Samenhang

Ja, hoe doe je dat nu: een beschrijving geven bij een kunstwerk en het werk plaatsen in tijd en ambacht? Hoe kom je tot een werk op basis van instructies van je docent? Licht-donker contrast, halfschaduw en eigen schaduw, een lijn opzetten, op de voorgrond plaatsen,…. Van oriëntatie, naar identificatie, naar specificatie, naar beschrijving, naar evaluatie. Je het vakjargon eigen maken is echt een kwestie van kijken omzetten in oefenen in beschrijven en waarderen. Verklaren en beschouwen ook: binnen kunsteducatie wordt gevraagd dat je kunt verklaren waarom het werk is wat het is en wordt een werk ter discussie gesteld. Reflectie is een kerncompetentie binnen kunsteducatie. Vanuit welke dimensies kun je een werk benaderen en wat is voor het beschouwen het gevolg van uitgaan van een bepaalde dimensie ? In examenblad.nl staan honderden vaktermen die een leerling moet kennen om te gebruiken bij het beschouwen. Dit alles vanuit jezelf, daar waar in andere vakken juist meer wordt gehamerd op het feitelijk weergeven of zo objectief mogelijk weergeven, is het de kunst binnen de kunstvakken om dicht bij jezelf te blijven. Van leerlingen wordt gevraagd hun vakkennis te verbinden aan de gemaakte persoonlijke keuzen en beleving van kunst.

Persoonlijke respons >>>>> Waarderende respons >>>>>>>> Interpreterende respons >>>>>>> Kritische respons

Vreemd genoeg wordt deze groei in respons wel verwacht van leerlingen in het vwo en niet of nauwelijks van leerlingen in het vmbo. Waarom vraagt het onderwijs ook niet van hen flexpertise in het praten, lezen en schrijven over kunst en het doen van observaties en waarnemingen als ook het verdiepen van hun reacties in relatie tot kunst, context en concept?