Serious game Slecht Nieuws in een lesserie met als thema nepnieuws en desinformatie

ICT-rijke lessen Nederlands met als thema ‘Nepnieuws’
Slecht Nieuws is een serious game en direct online bespeelbaar met online terugkoppeling. In dit blogartikel lees je hoe leerlingen de app Slecht Nieuws van Drog.nl kunnen spelen binnen een lessenreeks Nederlands met accent op informatievaardigheden. Zowel nepnieuws als informatievaardigheden zijn actuele onderwerpen en worden in vijf lessen met elkaar verbonden.

Zeven vragen, zeven antwoorden

Zeven vragen met zeven antwoorden geven inzicht in hoe de app werkt en aansluit bij de kerndoelen,  als ook hoe je hem inpast ineen methode en/ of combineert ineen lesopzet met samenhangende leeractiviteiten.
De app Slecht Nieuws is een social impacrt game die de spelers meevoert in een ondoorzichtige wereld van nepnieuws en desinformatie. Al spelend worden leerlingen langs allerlei opties geleid om volgers te laten groeien, invloed te vergroten en de publieke opinie op te zwepen. Dat is precies wat makers van nepnieuws en desinformatie beogen.

De tool werd op 6 november 2017 gelanceerd na een reeks van opzienbarende nieuwsberichten in de media met een polariserende en ontwrichtende uitwerking op de samenleving. Voorbeelden daarvan zijn bijgevoegd als werkmatewriasl in de lesuitwerking, die eveneens uitgewerkt is in dit document.

De toepassing van de app valt te plaatsen binnen het Mediawijsheid Competentie Model van Mediawijzer.net, de netwerkorganisatie van het Ministerie van OC en W onder de pijlers Begrip (passief, inzicht hebben in de werking van media). Informatievaardigheden spelen een belangrijke rol in de mate waarin iemand wel of niet kan deelnemen aan de huidige samenleving. Steeds meer diensten en kennis worden online aangeboden en ontsloten. Toegang tot bronnen, het goed kunnen beoordelen ervan als ook het kunnen ordenen en toepassen van informatie winnen aan belang in een mediasamenleving. Cijfers van de monitor Jeugd en Media 2017 (Kennisnet, 2017) tonen dat minder dan de helft van alle leerlingen dat kan. Een urgente vraagstelling aldus voor het onderwijs.

Drog.nl is een kennisbank en fungeert als platform voor nepnieuws en desinformatie. Het initiatief wordt mede gefinancierd door het Stimuleringsfonds voor de Journalistiek. Bij de ontwikkeling ervan werkte Drog.nl samen met onderzoekers van het Social Decision Making Lab aan de Universiteit van Cambridge. In de eerste helft van 2018 worden de eerste effectiviteitscijffers gepubliceerd.

De app is gratis toegankelijke en het spelen duurt ongeveer een kwartier.

Slecht Nieuws app in een les Nederlands: de inzet van de app in zeven vragen

Weten-voelen-willen-doen

1. Hoe draagt de app bij aan informatievaardigheden van leerlingen?

Zowel de docent als de leerlingen zijn zich vaak niet bewust van hoe vergaand de impact van de media is op de samenleving en hoe diepgaand de inwerking ervan is op henzelf. Voor leerlingen is het van belang om kennis te hebben over media (cognitief), maar ook om zich bewust te zijn van de emoties waar mediamakers bewust op inspelen (affectief). De app helpt leerlingen de trucs van mediamakers te doorzien. leerlingen worden via de app getraind in het hebben van een soort van intuïtieve radar. Wanneer leerlingen zich bewust zijn van die bedoelde werking  en emoties in zichzelf herkennen, kunnen zij makkelijker weerstand bieden aan de invloed die op hen wordt uitgeoefend.

Knopvaardig maakt nog niet informatievaardig
Hoewel ICT een facet is wat is doorgedrongen in elk facet van het dagelijks leven kan amper 20% van de leerlingen zelfstandig de computer gebruiken voor informatieverzameling- en beheer en slechts 4% kan relevante informatie evalueren op bruikbaarheid en betrouwbaarheid en zelf informatieproducten maken (Meelissen, Punter, & Drent, 2014, p.67). Volgens onderzoek nemen strategische informatievaardigheden, die iemand in staat stellen de eigen positie te verbeteren door het maken van voordelige beslissingen op basis van online verworven kennis, niet toe met frequent gebruik. Onderwijs, het leren van ervaringen is van belang (Van Deursen, 2014). Amber Walraven doet onderzoek naar het leren met behulp van ICT en ook naar het leren mét ICT binnen het onderwijs. Uit haar onderzoek blijkt dat strategische en kritische denkvaardigheden weinig aandacht krijgen in het mediaonderwijs. Het gaat dan om het nadenken over welke keuzes worden gemaakt  en waarom (Walraven, 2014). Collega onderzoeker Mariska Kleemans bevestigt dat leerlingen niet goed weten hoe ze met nieuws moeten omgaan, terwijl dat cruciaal is als je leerlingen straks wilt laten deelnemen aan een democratische samenleving (Kleemans & Eggink, 2016).

2. Welke doelen kun je met de app bereiken?
De app draagt niet alleen kennis (weten) over over informatievaardigheden en mediawijsheid als onderdeel van digitale geletterdheid, maar doet tegelijkertijd een beroep op de individuele beleving van media (voelen), op de motivatie (willen) en strategie en gedrag (doen) om op een meer kritische manier met media om te gaan.

Doorkrijgen van werkingsprincipes media
In de veelheid aan nieuws is het steeds lastiger om feit van fictie te onderscheiden. Het is lang niet altijd duidelijk waar informatie vandaan komt,  welke krachten het nieuws beïnvloeden of welke journalistieke principes zijn gehanteerd. De app past in een leerarrangement dat leerlingen krachtiger helpt maken in het gebruik van de media. De app maakt gebruik van inzichten van de persuatieve communicatie. Inzichten die overigens ook de reclamewereld toepast in nieuwe formats, waarin de verleiding geïntegreerd, interactief, gepersonaliseerd met nieuwe doeleinden wordt aangeboden. Het scherpen van een zesde zintuig voor dergelijke beïnvloeding vraagt meer mentale capaciteit   (Walrave, Van Outsel, Zarouli, Ponnet, & Poels, 2015).

Er zal komende tijd zeker alleen maar meer nepnieuws en desinformatie bijkomen. Het effect ervan zit hem enerzijds in de inhoud – weinig ruimte voor nuancering en versimpeling van complexe zaken – en anderzijds in de psychologische en emotionele beïnvloeding , mede door de onophoudelijke stroom. Leerlingen moeten ermee leren dealen. Leerlingen krijgen de werkingsprincipes door en beseffen dat álles in de media betekenis heeft en dat de producenten zich bewust zijn van wat ze doen.

3. Is de app geschikt voor groepjes of individueel? Te gebruiken op alle devices?

De app kan heel goed individueel worden gespeeld, maar zeker ook in groepjes. Dat laatste werkt trouwens heel goed, omdat de app een ‘wedstrijdelement’ heeft ingebouwd: wie de app speelt volgens de spelregels van de makers van nepnieuws, scoort hoger. Feitelijk is het een vorm van een serious game. Leren vindt in het bijzonder plaats wanneer leerlingen actief met kennis en vaardigheden aan de slag gaan. Door dit ook nog eens met peers te doen leren ze van elkaar op een natuurlijke manier. De eindscores van het individuele spel bieden goede aanknopingspunten voor een gezamenlijke klassikale nabespreking.

Veranderen van perspectief
Het delen van zienswijzen met leeftijdsgenoten versterkt de zelfovertuiging over beschikbare alternatieven. Leerlingen benoemen wat zij zelf kunnen doen om kritischer en wendbaar te zijn en worden aangespoord om ook zelf productief aan de slag te gaan met (nep)nieuws en desinformatie. Dit sterkt de intentie om een strategie te hanteren en deze om te zetten in daden. Dit is van belang, omdat leerlingen op steeds jongere leeftijd ook autonoom (online) beslissingen moeten nemen en maken.

De app is te spelen op tablets, mobiele telrfoons, laptops en hard desks. De toegang is gratis.

4. Stelt de app vragen? Is deze uitdagend? Is deze effectief?

De app voldoet aan de kenmerken van effectieve multimediale leerbronnen. Te weten: aandacht richten; complexiteit van het leermateriaal verkleinen; ondersteuning bieden; irrelevante informatie weghouden; mogelijkheid bieden tot terugspoelen, pauzeren en volgen in eigen tempo; beroep doen op het visuele als ook auditieve systeem (Kester & Van Merriënboer, 2013, p.17).

De app mobiliseert het denken bij een leerling door continu bij een stap te vragen iets wel of niet te doen én stelt daarbij steeds de vraag naar het waarom erachter. De app geeft daarop meteen feedback. Zij het in algemene zin, maar prikkelend om er daarna in het proces op door te kunnen gaan. Dit gebeurt door steeds de keuzes in vraag te stellen en te laten zien wat er gebeurt als de leerling een andere keuze maakt. De app is daarbij zeker uitdagend. Temeer, omdat je wordt verleid om keuzen te naken die mogelijk schade toebrengen aan anderen om zoveel mogelijk aanhangers of volgers te genereren  met een nieuwsbericht. Je leert vermommen, manipuleren, polariseren en je overschrijdt alle ethische grenzen (moreel kompas).

Meer weerbaar, minder speelbal
De app kent een rustige layout, zonder veel afleiding, wat minder een beslag legt op het werkgeheugen en maakt dat de speler de waarschijnlijk onbekende inhoud makkelijker kan verwerken. Met de app heb je als docent een tool in handen om leerlingen na te laten denken over waarom het slim is om scherper naar media en de eigen omgang ermee te kijken. De app nodigt je leerlingen uit zelf een strategie te bepalen en zich een doel te stellen in de omgang met de media. De app ondersteunt de leerling hierin door deze te laten ervaren dat hij of zij opties heeft in het reguleren van emoties, houding en gedrag (gevoel van zelfeffectiviteit).

5. Geeft de app  antwoorden? Wat is de rol van de docent?

Het spel zelf speel je in ongeveer een kwartier. De app laat zien wat de consequenties zijn van bepaalde keuzen en welke mechanismen op dat moment in het spel spelen. Je brengt als docent Nederlands je vakkennis in als presentator bij de introductie, in de coachende rol bij het spelen, in het begeleiden van de gekoppelde opdrachten waarin de tactieken uit de app terugkomen en de feedback op de presentaties.

Leerlingen kunnen argumentatietypen en drogredenen leren herkennen en hun gevoel voor retorische trucs scherpen. Ze leren onderscheid te maken tussen standpunten en op een productieve manier in te spelen op geschillen. Al onderzoekend, beoordelend, lezend en evaluerend vormen je leerlingen zich een mening. Leerlingen verkennen met elkaar verschillende dimensies en invalshoeken, verschillende gedachten en ideeën. Méér dan wanneer ze het allemaal enkel individueel doordenken en bedenken. Door delen verandert de betekenis, want iedereen reageert vanuit zijn eigen ‘ik’ en omgevingscontext op een nieuwsbericht.

Helpen in het systematisch denken en doen
In de opvolgende werkvormen verdiep je de informatievaardigheden, ondersteun je leerlingen in het construeren van kennis met elkaar en stimuleer je leerlingen na te denken over een eigen aanpak (rol als didacticus en pedagoog). Daartoe stel je ook tijdens de uitvoering van de opdrachten on the job vragen. Daarbij breng je ook de achtergronden in van hoe media te werk gaan. Je legt daarbij een link naar actuele gebeurtenissen van nu, wat bevordert dat leerlingen zelf een link leggen naar hoe informatie en nieuws tot hen komt, in het hier en nu. Dit bevordert de intrinsieke motivatie.
Je helpt je leerlingen zoekstrategieën eigen te maken, bij het beoordelen van informatie en zorgt voor synthese van de kennis en het opstellen van een gezamenlijke checklist aan de hand van de inbreng van de leerlingen.
De leerlingen gaan in groepen zelf nieuws produceren en presenteren in lijn met de makers van de app. Herkent de klas de keuzes? En op basis van wat delen ze hun opvattingen over het bericht? Vanuit die reacties ontstaan weer nieuwe zienswijzen. De leerlingen construeren de kennis grotendeels met elkaar. Al doende krijgen ze instrumenten in handen die ze ook buiten de school kunnen hanteren bij maatschappelijk gevoelige dilemma’s of commerciële toenaderingen. Domeinen waarop bedrijven hun desinformatie in stelling brengen.

6. Sluit de app aan op methoden?

Ja, de app is op te nemen in iedere methode die aandacht besteed aan informatievaardigheden en sluit goed aan bij leerlingen in de leeftijd van 14/15 jaar. Je kunt hierbij denken aan methode-onderdelen die aandacht geven aan het herkennen van oorzaak-gevolg en doel-middel verbanden en het herkennen van meningen, feiten en argumenten, het beoordelen van bronnen (met name op internet) en het ordenen van informatie, het schrijven en vormgeven van een nieuwsbericht, het presenteren van content met inachtneming van ethisch, wetmatig, sociaal en cultureel verantwoord taalgebruik. De app maakt leerlingen bewust van mechanismen achter nieuwsberichten.

Van handelingsverlegen naar handelingsbekwaam in online informatievaardigheden
Van Laar, Van Deursen, Van Dijk, en De Haan  noemen in The relation between 21stecentury skills and digital skills: A systematic literature review (2017, p. 583) als kerncompetenties van 21ste digitale vaardigheden: technische vaardigheden, informatiemanagement vaardigheden, communicatie, samenwerking, creativiteit, kritisch denken en probleemoplossend vermogen. Contextueel noemen zij als kerncompetenties: ethisch en cultureel bewustzijn, flexibiliteit, zelfsturend vermogen en levenslang leren.
Taalonderwijs heeft een belangrijke rol als het gaat om informatievaardigheden en mediawijsheid. Volgens Jeroen Clemens (2014) valt online geletterdheid grotendeels samen met informatie-vaardigheden. Hij concludeert dat flexibele leesstrategieën die nodig zijn bij het begrijpen van online teksten geen onderdeel uitmaken van het curriculum Nederlands. De recente edities van methodes zoals Nieuw Nederlands en Kern Nederlands beschrijven wel onderdelen waarbij je met dit thema kunt aanhaken.

Een anker bieden
Op de vraag ‘Welke drie competenties bent u het minst in staat uw leerlingen bij te brengen?’ noemen docenten: begrijpen hoe media worden gemaakt, content creëren en oriënteren binnen mediaomgevingen. Op de voet gevolgd door doelen realiseren met media en inzicht hebben in de medialisering van de samenleving (Walraven, 2013, p.15). Aspecten waarin hogere denkvaardigheden een rol spelen en die zich in de leeftijd van 14 / 15 jaar meer ontwikkelen. De app biedt mogelijk houvast.

7. Kun je de app verbinden aan andere leeractiviteiten?

De leerlingen verkennen het probleem van nepnieuws en desinformatie aan de hand van de app. Deze is goed in te zetten in combinatie met andere leeractiviteiten, die het inzicht krijgen in de wijze waarop media worden gemaakt versterken of bijdragen aan het creëren van content.
Het zelf toepassen van de trucs vergroot het inzicht in de medialisering van de samenleving. Als verwerkingsvorm kun je leerlingen laten werken aan een presentatie in de vorm van een educatief videojournaal over nepnieuws  en / of het zelf produceren en publiceren van nepnieuws middels een website. De vrij toegankelijke ICT-tools  Screencast-O-Matic en  X-Ray Goggles kunnen deze leeractiviteit ondersteunen.

Ondervinden met ‘Slecht Nieuws’, maken met Screencast-O-Matic en X-Ray Goggles

Het voordeel van de ICT-tool Screencast-O-Matic
Met de tool zetten leerlingen hun onderzoek naar nepnieuws om in een een kennisclip of filmpje. Dat betekent dat ze goed na moeten denken over wat ze wel in beeld brengen en toelichten en wat niet. Bovendien leren ze zo werken met verschillende ICT-technieken en doen ook presentatie-ervaring op.

Het voordeel van de tool X-Ray Goggles in combinatie met Snoop.it!
Leerlingen kunnen zelf aan de slag  met het maken en publiceren van nep nieuws. Met X-Ray Goggles (‘röntgenbril’) zien leerlingen de bouwblokken die websites op het internet vormen.

Met X-Ray Goggles is het mogelijk om de code achter webpagina’s te inspecteren en met één klik zijn bestaande blokken tekst of afbeeldingen te vervangen door eigen tekst en afbeeldingen. Zo maken ze bij wijze van spreken eigenhandig een Telegraaf startpagina, of een alternatieve versie van een controversiële webpagina, een remix van een  favoriete website en meer.

Met Scoop.it kunnen ze nieuws oppikken. Na het invoeren van een thema en een aantal trefwoorden gaat Scoop.it! op internet op zoek naar artikelen over dit thema. Leerlingen maken een keuze en Scoop.it! maakt van de gekozen artikelen een krant. De artikelen kunnen worden aangepast en ook eigen artikelen kunnen worden toegevoegd.
Van tevoren onderzoeken de leerlingen dat hackers soms websites namaken en hoe je zelf aan een website kunt zien of deze echt is.

Zo werk je met je leerlingen gericht aan de door van Laar et al. (2017) genoemde 21ste digitale vaardigheden.

Tools nepnieuws maken

@Kunstschakel