Stap-voor-stap analyse: ‘De Muziekles’ uit 1664 van Johannes Vermeer

[De oefening is ontleend aan de module rondom Mediawijsheid van Kennisnet]

Beeldverkenning: wat zie je in dit beeld? Hoe is het gemaakt? De morfologische laag

We beginnen met de ‘filmische laag‘, een beschrijving van het concrete product. De morfologie. Inhoud en vorm. Wat zie je op het schilderij, uit welke elementen is het beeld opgebouwd? In deze laag beschrijf je alleen de zaken die je daadwerkelijk ziet; in de volgende stappen wordt ingezoomd op de betekenissen van al deze elementen in het schilderij. Want er is niet zomaar wat geschilderd. Door te beschrijven wat je ziet krijg je een goed overzicht van het gehele beeld. Kijk langzaam, scan het hele beeld. Ga nog niet op zoek op internet naar aanvullende informatie.

• Objecten in beeld: wat zie je?
• Cameragebruik: vanuit welk perspectief zien wij de setting?
• Techniek; hoe is het gemaakt?

Helderheid, tonaliteit, illusionistische ruimteweergave

Objecten:

• Een vrouw die op een klavecimbel speelt en via de spiegel naar de man kijkt,
• Een man die naar de vrouw kijkt, beiden hebben dure kleding aan,
• Op de grond ligt een cello met strijkstok,
• Op de tafel ligt een dik, perzisch kleed en staat een wijnkelk,
• De spiegel aan de muur lijkt een deel van de schildersezel van Vermeer te reflecteren,
• Het schilderij achter de man toont een beeld uit de klassieke oudheid,
• De vloer, gevel en overige objecten tonen een kamer die onderdeel lijkt te zijn van een welvarend huishouden.

Cameragebruik:

De kijker is achter de tafel geplaatst en beziet dit wijde shot vanaf een afstandje. We lijken daarbij een licht kikvorsperspectief te hebben.

Techniek:

Die is lastig te zien vanaf een foto. De gebruikte techniek hier is ‘olie op canvas’. Ruimte en licht, dat zijn ook vaste kenmerken in de werken van Vermeer. Het ongrijpbare licht lijkt uit Vermeer’s schilderijen zelf te komen. Het is geen wazig schijnsel van flakkerende kaarsen of toortsen, geen maanlicht, maar loepzuiver en haast becijferd licht. Ook andere meesters in de schilderkunst als Rembrandt en Caravaggio weten wat het effect is van licht:  met licht kun je verhalen vertellen. Door met lampen een personage te beschijnen verander je iemand in een schurk of juist in een held.

Vermeer schilderde niet eenvoudigweg ‘naar het leven’, maar ontwierp met een eenvoudig krijtje een ruimtelijke illusie. Met behulp van een koordje en krijtlijnen ontwierp Vermeer – zoals trouwens ook veel van zijn tijdgenoten – zijn meetkundige composities.

Beeldverkenning: welk verhaal vertelt dit beeld? Wat vertellen de attributen, de wijze van opstellen, de representatie van het geheel door Vermeer? Welk verhaal  zie je niet direct, maar wordt wél verteld? De iconische, semantische, narratieve laag.

Wat vertelt Vermeer hier op zijn doek? De narratieve(verhalende) verbindt alle dingen die je op het schilderij ziet tot een samenhangend verhaal. Welk verhaal maak je als kijker uit deze opstelling en hoe kom je tot die duiding? Wat maakt dat je tot dat verhaal komt. Wat brengt de schilder in, wat hangt samen met jouw eigen kennis en ervaring? Beschrijf in je eigen woorden wat volgens jou het verhaal is dat Vermeer weergeeft. Misschien heb je iemand in je omgeving die hetzelfde kan doen. Vergelijk nu jullie ‘verhalen’. Uiteraard zien jullie dezelfde dingen, toch kan jullie verhaal verschillen.  Zijn er verschillen en waardoor komt dat denk je?

 

• Vermeer was een soort toneelregisseur die zijn doeken, net zoals op het theater, componeerde met rekwisieten en decorstukken.  Dit schilderij uit omstreeks 1660-1662 toont een dame en een heer bij een virginaal. Een soort van piano met zachte tonen – de voorloper van de klavecimbel –  die in die tijd een gepast instrument werd gevonden voor keurige dames.
• Boven dit muziekinstrument zie je een spiegel hangen waarin de voet van zijn schildersezel  nog met weerspiegelt. Die weerspiegelt ook het gezicht van de vrouw, een hoek van de tafel met het kleurrijke Perzische kleed.
• Een jonge man luistert aandachtig naar de muziek met een arm losjes op het instrument leunend. Is het de muziekleraar? Haar geliefde? Dat het iemand is uit de gegoede kring is duidelijk te zien aan zijn kleding. Een muziekles lijkt niet waarschijnlijk, want de heer bij het virginaal draagt een degen. Wat erg ongebruikelijk is voor een docent, ook in Vermeers tijd.
• Het is vast haar geliefde, want Vermeer schildert niet per ongeluk de contrabas. Voor de kijker in de zeventiende eeuw vormde dit instrument een extra duiding van de boodschap van liefde. Muziek was een dankbare metafoor voor harmonie, erotiek en liefde. Muzieklessen waren ook een van de weinige sociale mogelijkheden voor ongetrouwde mannen en vrouwen om samen te komen, zonder de aanwezigheid van een chaperonne. Op die manier konden zij op informele wijze in contact komen met een man, om zo mogelijk een liefdesrelatie op te bouwen. Het verklaart waarom muziek zo’n populair thema was bij de schilders van de Gouden Eeuw. En nu trouwens ook nog; ook omdat het gevoelens oproept die je met elkaar kunt delen.
• Volgens kenners staat de muziek in dit schilderij symbool voor de liefde. want op het deksel van het instrument staat een Latijnse spreuk (ook dat duidt op stand, wij kennen de betekenis) : MVSICA LETITIAE CO[ME]S MEDICINA DOLOR[VM], ofwel ‘muziek is een metgezel van vreugde, een medicijn tegen verdriet’.  Een kwart van de Nederlandse genreschilderijen uit die tijd bevat instrumenten. Het is dus een genrestuk.  Muziek was democratisch, en overal aanwezig. Degenen die het zich konden veroorloven, verzamelden instrumenten zodat ze impromptu concerten konden geven met gasten”. Hoewel, Nederland had meer een zangcultuur;  bij muziekstukken van componisten uit de Nederlanden kun je denken aan latere werken zoals die van Jan Pieterszoon Sweelinck en Willem de Fesch.
• De sfeer is rustig, harmonieus.  Aan het begin van de zeventiende eeuw was muziek een allegorie voor vergankelijkheid. In de tweede helft van de eeuw was het vaak een allegorie voor harmonie. Bijvoorbeeld tussen man en vrouw.
• Vermeer’s taferelen hebben iets stils of onbeweeglijks, althans de figuren zijn gefixeerd in een beweging. Ze zijn als het ware ingesloten door levenloze voorwerpen, een muur, een stoel, een raam, een gordijn of een tafel met een tapijt erover.
• Een tafereel van gegoede burgers uit de 17e eeuw, waar we als kijker een inkijkje hebben als voyeurs. Door vanuit deze positie te schilderen suggereert de schilder dat hij dit tafereel letterlijk voor zich zag. Er als het ware bij aanwezig was en deelgenoot is van dit moment in die kamer op dat tijdstip. Dat is een illusie. Wat we zien is een door hem zorgvuldig gecomponeerde setting. Door zijn manier van neerzette, de mis en scene, zijn we  geneigd het schilderij als een foto te zien. Maar dat het geen foto is en dat er iets niet klopt, zie je als je goed kijkt: je ziet de vrouw op haar rug. Ze speelt staande en houdt haar hoofd licht voorovergebogen. Zo kan ze haar vingers goed zien terwijl die de toetsen beroeren.  De spiegel toont haar in een andere pose. Daarop heeft ze immers  haar gezicht gedraaid richting de man naast haar. Het mag duidelijk zijn : ze heeft een oogje op hem! Dat zij nu niet naar hem kijkt, maakt hun verliefdheid minder expliciet en laat de amoureuze verhouding in het midden. Hun doen is vol geheimen. De schilderijen van Vermeer laten ruimte over voor je fantasie.  Bedrieglijke natuurgetrouwheid, trompe-l’oeil ofwel een ‘bedriegertje’.

De retorische laag

Niets is wat het lijkt. Het schilderij heet de Muziekles. Door het beeld te lezen weet je dat dit niet het geval is. Daarvoor heb je kennis nodig van de objecten en elementen die je ziet en kennis van de gebruiken en mindset van een tijd. Zoals de beelden in de 17e eeuw een beeldtaal hebben, zo hebben ook beelden in onze eigen tijd een beeldtaal.

Hoe lezen de mensen over 100 jaar onze beelden op Youtube, Facebook, TV en andere mediakanalen? Hoe interpreteer je nu beelden die je ziet die je worden voorgeschoteld? Interpreteer je die ook anders als je meer achtergrondinformatie hebt over wat je ziet en niet ziet?

https://vimeo.com/197764910

De muziekles is één van de zeldzame stukken van Johannes Vermeer. Het is ook wel bekend onder de naam ”Dame aan het virginaal met een heer”. Van hem zijn in totaal 36 schilderijen bewaard n gebleven. Zijn oeuvre is klein. Er zijn geen schetsboeken van hem bekend, geen krabbeltjes of voorstudies. Het schilderij is in 1762 verworven door de Engelse koning George III, maar stond toen nog te boek als een werk van Frans van Mieris de Oude. Pas later werd duidelijk dat het om een werk van Vermeer ging.